KADINLARA KARŞI HER TÜRLÜ AYRIMCILIĞIN ÖNLENMESİ SÖZLEŞMESİNE EK İHTİYARİ PROTOKOL
Protokol’ün Arka Planı
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) hazırlanırken Sözleşme’de bir şikayet prosedürü yer alması önerilmiş; ancak bu öneri kabul edilmemiştir. Bazı delegeler, kadınlara karşı ayrımcılıktan ziyade apartheid ve ırk ayrımcılığı gibi “ciddi uluslararası suçlar” için şikayet prosedürlerinin gerekli olduğunu savunmuştur.
1993 yılında Viyana’da gerçekleştirilen İnsan Hakları Dünya Konferansı’nda kadınların insan haklarının uygulanmasını güçlendirmek için yeni prosedürlere ihtiyaç olduğu kabul edilmiş ve Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Tasfiye Edilmesi Komitesi (CEDAW)’ne başvuru yapılabilmesi için Sözleşme’ye Ek bir Protokol hazırlanması Kadının Statüsü Hakkında Komisyon (Commission on the Status of Women/CSW) ve Komite’den talep edilmiştir.
Bağımsız bir uzman grubu Maastricht İnsan Hakları Merkezi’nde bir araya gelerek 1994 yılında Seçmeli Protokol taslağını kabul etmiştir. 1995 yılının başında CEDAW Komitesi, Protokol’de yer almasını gerekli gördüğü unsurları ortaya koyan 7 Nolu Öneri’yi kabul etmiştir. Mart 1995’te ise CSW’nin talebi üzerine hükümetler, hükümetler arası kuruluşlar ve sivil toplum kuruluşları, Genel Sekreter tarafından Ek Protokol hakkında görüşlerini sunmaya davet edilmiştir. Yine 1995 yılında Pekin’de gerçekleştirilen 4. Dünya Kadın Konferansı’nda BM üye devletlerine Protokol’ün hazırlanmasına destek vermesi için çağrıda bulunulmuştur. 1996 yılında CSW, Ek İhtiyari Protokol üzerinde açık uçlu bir çalışma grubu kurmuştur. Çalışma Grubu 1999 yılında Ek İhtiyari Protokol taslağını kabul etmiştir. BM Genel Kurulu, Sözleşme’ye Ek İhtiyari Protokolü A/RES/54/4 sayılı kararı ile 6 Ekim 1999’da kabul etmiş ve Protokol, 10 Aralık 1999’da, yani İnsan Hakları Günü’nde, imzaya açılmıştır.
Protokol’ün İmza ve Yürürlüğe Giriş Tarihine İlişkin Bilgiler
Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesine Ek İhtiyari Protokol, BM Genel Kurulu’nun 6 Ekim 1999 tarihli ve A/RES/54/4 sayılı kararıyla kabul edilmiş ve Protokol’ün 16/1 maddesi uyarınca 22 Aralık 2000 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Protokol’e taraf olan ülke sayısı 114’tür. Protokol’e en son taraf olan ülke ise Şili (12 Mart 2020)’dir.
Protokol`de Düzenlenen Usuller
1. Bireysel Başvurular
Başvurular, Taraf Devletin yargılama yetkisi altında bulunan bireyler veya bireylerden oluşan gruplar tarafından ya da onlar adına, Sözleşme'de yer alan haklardan herhangi birinin Taraf Devlet tarafından ihlali sonucu mağdur kalındığı iddiası ile Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Tasfiye Edilmesi Komitesi’ne yapılabilmektedir. Bireysel başvurunun kabul edilebilmesi için şu şartları taşıması gerekmektedir:
- İç hukuk yollarının tüketilmiş olması gerekmektedir.
- Başvuruya konu vakanın Protokol`ün ilgili taraf devlet bakımından yürürlüğe girmesinden sonraki bir dönemde meydana gelmiş olması gerekmektedir.
- Başvuruya konu vakanın hâlihazırda Komite tarafından incelenmiş veya incelenmekte olmaması, aynı şekilde başka bir uluslararası usule de konu olmaması gerekmektedir.
- Başvurunun Sözleşme hükümlerine aykırı olmaması gerekmektedir.
- Başvurunun açıkça temelsiz veya yeterli dayanaktan yoksun olmaması gerekmektedir.
- Başvuru hakkının kötüye kullanılmaması gerekmektedir.
- Başvurunun yazılı olarak yapılması ve başvurucunun kimliğinin açık bir şekilde belirtilmesi gerekmektedir.
Başvurunun alınmasından sonraki herhangi bir zamanda ve esasa ilişkin bir karar verilmeden önce Komite, iddiaya konu olan ihlalin mağdur ya da mağdurlarını görmesi muhtemel telafisi imkansız zararları önlemek için gerekli olabilecek geçici önlemleri almayı acilen değerlendirmesini Taraf Devletten talep edebilmektedir.
Kabul edilebilirlik kriterlerini taşıyan başvuru, birey ya da bireylerin kimliklerinin ilgili Taraf Devlete açıklanmasına rıza göstermeleri koşuluyla, gizliliğe riayet edilerek, başvuruya ilişkin beyanlarını 6 ay içinde sunmak üzere, muhatap devlete iletilir.
Komite, başvuruyu inceledikten sonra, o başvuruya ilişkin görüşleri ve tavsiyeleri ilgili taraflara iletir. Taraf devletin, 6 ay içinde Komite`ye, Komite`nin görüş ve tavsiyeleri ışığında gerçekleştirilen herhangi bir tasarrufa ilişkin bilgi vermesi gerekmektedir. Komite uygun görürse Taraf Devleti, görüş ve varsa tavsiyeleri üzerine almış olabileceği önlemler hakkında, Sözleşme'nin 18. maddesi uyarınca Taraf Devletçe hazırlanan müteakip raporlardaki bilgiler de dahil olmak üzere, ilave bilgi sunmaya davet edebilir.
2. Soruşturma Usulü
Komite, Komite Taraf Devletin Sözleşme'de yer alan hakları ciddi ve sistematik biçimde ihlal ettiği yönünde güvenilir bir bilgi alırsa, o taraf devleti bu bilginin incelenmesinde işbirliği yapmaya ve bu amaçla anılan bilgiye ilişkin olarak görüşlerini sunmaya davet edebilir. Bu kapsamda Komite, ilgili Taraf Devletçe sunulabilecek her türlü gözlemi ve diğer güvenilir bilgileri göz önüne alarak, üyelerinden birini ya da birden fazlasını araştırma yapmakla ve sonuçlarını kendisine acilen bildirmekle görevlendirebilir. İlgili taraf devletin de rızasıyla, o devlete üyelerinden birini yahut daha fazlasını araştırmayı yürütmek üzere de gönderebilir. Araştırma sonucunda bütün olguların tespit edildiği bir rapor, 6 ay içinde cevaplandırılmak üzere, taraf devlete iletilir.
Her Taraf Devlet, Protokol'ün imzalanması veya onaylanması ya da Protokol'e katılma aşamalarında Komite'nin soruşturma yetkisini tanımadığını beyan edebilir.
Protokol Bakımından Taraf Devletlerin Sorumlulukları
Taraf Devletlerin, Protokol'ün geniş biçimde bilinmesini ve tanınmasını sağlaması ve Komite'nin özellikle o Taraf Devleti ilgilendiren konularda oluşturduğu görüş ve tavsiyeleri hakkındaki bilgilere erişimi kolaylaştırması gerekmektedir. Ayrıca Protokol, mağdurlaştırmanın önlenmesi için Taraf Devletlerin gerekli tedbirleri almasını gerektirmektedir.
Protokol`e çekince konulup konulamayacağı
Protokol’ün 17. Maddesine göre Protokol’e çekince koyulamamaktadır.
Türkiye’nin durumu
Türkiye, İhtiyari Protokol’ü 8 Eylül 2000 tarihinde imzalamıştır. Onayın uygun bulunduğuna ilişkin 30 Temmuz 2002 tarih ve 4770 sayılı Kanun, 2 Ağustos 2002 tarih ve 24834 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Bakanlar Kurulu’nun 26 Ağustos 2002 tarih ve 2002/4703 sayılı kararıyla İhtiyari Protokol’ün onaylanması kabul edilmiş ve Bakanlar Kurulu kararı ile İhtiyari Protokol’ün resmi Türkçe çevirisi, 18 Eylül 2002 tarih ve 24880 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Onay belgeleri 29 Ekim 2002 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği’ne tevdi edilmiş ve İhtiyari Protokol, Türkiye bakımından 29 Ocak 2003 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, Protokol’ü onaylarken herhangi bir beyanda bulunmamıştır.