TÜM GÖÇMEN İŞÇİLERİN VE AİLE FERTLERİNİN HAKLARININ KORUNMASINA DAİR ULUSLARARASI SÖZLEŞME
Sözleşme’nin arka planı
BM içinde, göçmen işçilerin haklarına ilişkin endişeler ilk olarak 1972 yılında dile getirilmiştir. Ekonomik ve Sosyal Konsey, 1706 (LII) sayılı kararında, bazı Avrupa ülkelerine yasadışı yollarla işgücünün taşınmasının ve bazı Afrika ülkelerinden gelen işçilerin “kölelik ve zorla çalıştırmaya benzer koşullarda” sömürülmesinin alarm verdiğini ifade etmiştir. Aynı yıl, Genel Kurul, 2920 (XXVII) sayılı kararında, yabancı işçilere yönelik ayrımcılığı kınayarak Hükümetleri bu tür uygulamaya son vermeye ve göçmen işçilerin kabul düzenlemelerini iyileştirmeye davet etmiştir.
Ekonomik ve Sosyal Konsey’in 1973’teki talebini takiben, Ayrımcılığın Önlenmesi ve Azınlıkların Korunması Alt Komisyonu 1976’da emeğin yasadışı ve gizli kaçakçılık yoluyla sömürülmesine ilişkin bir rapor kabul etmiştir. Özel Raportör Halima Warzazi tarafından kaleme alınan rapor, sorunun iki yönü olduğunu ifade etmiştir. Buna göre bir yanda yasadışı ve gizli operasyonlar söz konusuyken diğer yanda ev sahibi/istihdam ülkesinde göçmen işlere yönelik ayrımcı muameleler söz konusuydu. Raporda aynı zamanda göçmen işçilerin haklarına ilişkin bir BM sözleşmesi hazırlanması tavsiyesine de yer verilmiştir. Bu tavsiye 1978'de Cenevre'de yapılan Irkçılık ve Irk Ayrımcılığıyla Mücadele Dünya Konferansı’nda ve Genel Kurul’un durumu iyileştirmeye ve tüm göçmen işçilerin insan haklarını ve onurunu sağlamaya yönelik tedbirlere ilişkin 33/163 sayılı kararında yinelenmiştir. Genel Kurulun 1979’da 34/172 sayılı kararı kabul etmesinin ardından sözleşme metni hazırlanması için 1980 yılında bir çalışma grubu kurulmuştur. Çalışma grubu, 1990 yılında sözleşme taslağını tamamlamış; Sözleşme Genel Kurul tarafından aynı yıl kabul edilmiştir.
Sözleşme’nin İmza ve Yürürlüğe Giriş Tarihine İlişkin Bilgiler
Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme, BM Genel Kurulu’nun 18 Aralık 1990 tarihli ve A/RES/45/158 sayılı kararıyla kabul edilmiş ve 1 Temmuz 2003 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Sözleşmeye taraf olan ülke sayısı 56’dır. Sözleşme’ye en son taraf olan ülke ise Guinea-Bissau Cumhuriyeti (22 Ekim 2018)’dır.
Sözleşme’nin kapsamı
Sözleşme’nin 1/2 maddesine göre Sözleşme, göçmen işçilerin ve aile fertlerinin, göçe hazırlık, hareket, transit geçiş ve İstihdam Devletinde kazanç getiren bir işte çalışma ve ikamet süresinin tamamı ile Orijin Devlete veya mutad olarak ikamet edilen Devlete dönüş dahil olmak üzere, göç sürecinin tamamı süresince uygulanacaktır.
Sözleşme’ye göre “göçmen işçi ve aile fertleri” tanımı
Sözleşme’nin 2/1’nci maddesine göre “Göçmen İşçi” kavramı, vatandaşlık bağı ile bağlı olmadığı bir Devlette ücret ödenen bir faaliyette çalıştırılacak, çalıştırılmakta olan veya çalıştırılmış olan bir kişi anlamına gelmektedir. Sözleşme’nin 4’üncü maddesine göre ise “aile fertleri” kavramı, göçmen işçilerle evli kişilere veya onlarla yürürlükte olan mevzuat uyarınca evlenmeye eşit neticeler doğuran bir ilişki içinde bulunan kişilere, kendilerine bağımlı çocuklarına ve yürürlükteki kanunlar veya ilgili Devletler arasında akdedilmiş ikili veya çok taraflı anlaşmalar uyarınca aile ferdi sayılan diğer bağımlı kişilere atıfta bulunmaktadır.
Sözleşme’nin 5’inci maddesine göre “Sözleşmenin amaçları doğrultusunda, göçmen işçiler ve aile fertleri; istihdam sağlayan Devlete o Devletin kanunları ve o Devletin taraf olduğu uluslararası anlaşmalar uyarınca, girmek, oturmak ve kazanç getirici bir faaliyette bulunmak üzere müsaade verilmişse kayıtlı ve düzenli durumda; söz konusu şartlara uymuyorlarsa kayıtsız ve düzensiz durumda olarak değerlendirilmektedir.
Sözleşme ayrıca, sınır işçisi kavramının komşu bir Devlette mutad ikametgâhını muhafaza eden ve normal olarak her gün veya en az haftada bir kez normal ikametgâhına dönen bir göçmen işçiyi; mevsimlik işçi kavramının, niteliği gereği mevsimsel şartlara bağımlı olan ve sadece yılın bir kısmında yapılabilen işi yapan bir göçmen işçiyi; balıkçıları da içeren gemi adamı kavramımın, vatandaşlık bağı ile bağlı olmadığı bir Devlete kayıtlı bir gemide istihdam edilen bir göçmen işçiyi; sahil açığındaki tesiste çalışan işçi kavramının vatandaşlık bağı ile bağlı olmadığı bir Devletin egemenlik alanı içinde yer alan bir sahil açığındaki tesiste istihdam edilen bir göçmen işçiyi, gezici işçi kavramının, bir Devlette mutad ikametgâhı olan, fakat yaptığı işin niteliği dolayısıyla, kısa süreler için, başka bir Devlete veya Devletlere seyahat etmek mecburiyetinde olan bir göçmen işçiyi, projeye bağlı işçi kavramının, istihdam edileceği Devlete belirli bir süre için ve sadece işvereni tarafından bu Devlette gerçekleştirilmekte olan bir projede çalışmak üzere kabul edilen bir göçmen işçiyi, belirli bir iş için istihdam edilen işçi kavramının, (i) İşvereni tarafından, kısıtlı ve belirlenmiş bir süre ile belirli bir görevi yerine getirmek için, istihdam edileceği bir Devlete gönderilen göçmen bir işçi; veya (ii) Profesyonel, ticarî, teknik veya diğer yüksek düzeyde özel yetenek gerektiren bir işte kısıtlı ve belirli bir zaman için görevli göçmen bir işçiyi; veya (iii) İstihdam Devletindeki işvereninin isteği üzerine kısıtlı ve belirli bir süre için geçici veya kısa süreli bir işte çalışan göçmen bir işçiyi; serbest çalışan işçi kavramının, bir çalışma mukavelesi olmadan kazanç getiren bir faaliyetle iştigal eden ve hayatını normal olarak bu şekilde ya tek başına ya da aile fertleri ile birlikte çalışarak kazanan göçmen bir işçiyi ve istihdam Devletinde uygulanan mevzuat veya ikili veya çok taraflı anlaşmalar uyarınca “serbest çalışan işçi” olarak tanınan diğer herhangi bir göçmen işçiyi ifade ettiğini belirtmiştir.
Sözleşmeye taraf devletin yükümlülükleri
- İnsan hakları ile ilgili uluslararası sözleşmeler uyarınca, kendi ülkeleri içinde yaşayan veya yasal yetki alanına giren tüm göçmen işçilere ve aile fertlerine hiçbir ayırımcılık yapmaksızın bu Sözleşme’de öngörülen haklara saygı gösterme ve uygulama yükümlülüğü (madde 7)
- Ulusal yasalar uyarınca ikamet ve çalışma izinlerinin ayrı tutulduğu yerlerde, istihdam Devletinin göçmen işçiye en az çalışma izni süresi kadar oturma izni verme yükümlülüğü (madde 49/1)
- İşçilerin ve aile fertlerinin uluslararası göçü ile ilgili sağlıklı, adil, insani ve yasal şartların geliştirilmesi amacıyla birbirleriyle uygun şekilde danışma ve işbirliği faaliyetlerinde bulunma yükümlülüğü (madde 64)
- İşçilerin ve aile fertlerinin uluslararası göçü ile ilgili sorunlarına çözüm getirecek hizmetleri sağlamak. Bu hizmetler şu hususları içermektedir: a) Söz konusu göçle ilgili politikaların hazırlanması ve uygulanması; b) Söz konusu göçle ilgili konularda diğer Taraf Devletlerin yetkili organlarıyla bilgi alışverişi, danışma ve işbirliğinin yapılması; c) Göç ve istihdamla ilgili politikalar, yasa ve düzenlemeler, göç ve diğer ilgili konularda diğer ülkelerle akdedilen anlaşmalar hakkında özellikle işverenlere, işçilere ve kuruluşlarına gerekli bilginin verilmesi; d) Ayrılış, seyahat, varış, kalış, gelir getirici faaliyetler, çıkış, dönüş, istihdam devletindeki çalışma ve hayat şartları ve gümrük vergisi, diğer vergiler ve diğer ilgili yasa ve yönetmelikler konusunda gerekli olan izin, işlem ve düzenlemeler hakkında göçmen işçiler ve aile fertlerine bilgi verilmesi ve gerekli yardımın sağlanması. (madde 65/1)
- Göçmen işçilerin ve aile fertlerinin sosyal, kültürel ve diğer ihtiyaçlarını karşılamak için gerekli olan konsolosluk ve diğer hizmetlerin uygun bir şekilde yerine getirilmesini uygun şekilde kolaylaştırma (madde 65/2)
- İşçilerin bir başka Devlette istihdam edilmeleri için işlemler yürütme hakkının a) Bu işlemlerin yapıldığı Devletin kamu hizmetleri veya organlarına; b) İlgili devletler arasındaki anlaşmaya dayalı olarak, istihdam Devletinin kamu hizmetleri veya organlarına, c) İki taraflı veya çok taraflı anlaşmalar uyarınca oluşturulan organlara tanınmasını sağlamak (madde 66/1)
- İlgili Taraf devletler, göçmen işçiler ve aile fertlerinin kendi Devletlerine dönmeye karar vermeleri halinde veya oturma veya çalışma izinlerinin süresinin bitmesi durumunda, ya da istihdam Devletinde düzenli olmayan bir durumda bulunmaları halinde, bunların düzenli bir şekilde dönüşlerini teminen gerekli önlemleri almak konusunda işbirliği yapmak (madde 67/1)
- Durumları düzenli olan göçmen işçiler ve aile fertleriyle ilgili olarak, ilgili Taraf devletler, anlaştıkları koşullar çerçevesinde, bunların kendi devletlerindeki ekonomik koşullarının iyileştirilmesi ve sosyal ve kültürel uyumlarının yeniden sağlanabilmesi için uygun şekilde işbirliğini yapmak (madde 67/2)
- Transit Devletleri de dahil olmak üzere, Taraf Devletler göçmen işçilerin yasadışı veya gizli yollardan göçünü ve düzensiz olarak istihdam edilmelerini önlemek üzere işbirliği yapmak (madde 68/1)
- İstihdam Devletlerinin, ülkelerinde düzensiz durumdaki göçmen işçilerin istihdamını önleyecek bütün uygun ve etkin önlemleri alması (madde 68/2)
- Ülkelerinde düzensiz durumda bulunan göçmen işçi ve aile fertleri var ise, bu durumun sürmemesi için gerekli önlemleri almak (madde 69)
- Kendi vatandaşlarına uyguladığı önlemlerden daha olumsuz olmamak üzere, düzenli durumdaki göçmen işçilerin ve aile fertlerinin çalışma ve hayat şartlarının uygunluk, güvenlik ve sağlık standartları ile insanlık onuru ilkelerine uygun olması için önlemler alma (madde 70)
- Gerekli hallerde göçmen işçilerin veya aile fertlerinin cenazelerinin kendi devletlerine nakli için gerekli kolaylıkları sağlamak (madde 71)
Sözleşme’de Güvence Altına Alınan Haklar
Sözleşme’nin 7’nci maddesi ve 8-35’nci maddelerini içeren III. Bölümü, ister düzenli ister düzensiz göçmen olsun tüm göçmen işçilerin ve aile fertlerinin insan haklarını güvence altına almaktadır. Ancak Sözleşme’nin bu bölümünde yer alanlardan hiç birisi göçmen işçiler ve aile fertlerinden belgesiz veya kuraldışı durumda olanların durumlarını kurallara uygun hale getirdiği şeklinde yorumlanamaz veya bu Sözleşmenin VI. Bölümünde öngörülen ve uluslararası göç için tutarlı ve hakkaniyete uygun koşullar sağlanması amacına yönelik önlemlere halel getirmez.
Söz konusu haklar ise şu şekildedir:
- Ayrımcılığa maruz kalmama hakkı (madde 7)
- Orijin Devletleri dahil her Devleti terk etme hakkı, Orijin Devletlerine her zaman girme ve orada kalma hakkı (madde 8)
- Yaşama Hakkı (madde 9)
- İşkenceye veya zalimane, insanlıkdışı veya aşağılayıcı muamele veya cezaya maruz kalmama hakkı (madde 10)
- Esaret veya zorla çalıştırma yasağı (madde 11)
- Çocuklarına kendi inançları doğrultusunda din ve ahlâk eğitimi verme özgürlüğü dahil düşünce, vicdan ve din özgürlüğü (madde 12)
- Fikir, düşünce ve ifade özgürlüğü (madde 13)
- Özel ve aile hayatına saygı hakkı (madde 14)
- Mülkiyet hakkı (madde 15)
- Kişi özgürlüğü ve güvenliği hakkı (madde 16)
- Tutuklanma halinde tercümana erişebilme hakkı (madde 16/5)
- Bir göçmen işçi veya aile fertlerinden birisi tutuklandığı veya yargılanmak üzere cezaevine konulduğu veya başka herhangi bir şekilde gözaltına alındığı takdirde:
- Tutuklanan kişinin talep ettiği takdirde Orijin Devletin veya o Devletin menfaatlerini temsil eden bir Devletin diplomatik veya konsolosluk makamlarının bilgilendirilmesi hakkı (madde 16/7/a)
- İlgili kişinin anılan makamlarla haberleşme hakkı (madde 16/7/b)
- İlgili kişinin söz konusu hakları konusunda derhal bilgilendirilme hakkı (madde 16/7/c)
- Yetkili bir mahkemeye başvurma hakkı (madde 16/8)
- Yasalara aykırı şekilde tutuklanan veya gözaltına alınan göçmen işçilerin ve aile fertlerinin tazminat hakları (madde 16/9)
- Özgürlüğünden mahrum bırakılan göçmen işçilerin ve aile fertlerinin insan onuruna ve kültürel kimliklerine saygılı ve insanca muamele görme hakkı (madde 17/1)
- Sanık durumundaki kişilerin hükümlülerden ayrı tutulması ve mümkün olabilecek en kısa zamanda yargılanmak üzere mahkeme önüne çıkarılması hakkı (madde 17/2)
- Göç ile ilgili yasaların ihlali sebebiyle gözaltına alınma halinde, imkânlar ölçüsünde hüküm giymiş veya yargılanmak üzere gözaltında bulunan kişilerden ayrı bir yerde bulundurulma hakkı (madde 17/3)
- Genç hükümlülerin yetişkinlerden ayrı bir yerde bulundurulma ve yaş ve hukukî statülerine uygun muamele görme hakkı (madde 17/4)
- Tutuklu ve hükümlü göçmen işçi ve ailelerinin Devletin aynı durumdaki vatandaşları ile eşit haklardan yararlanması (madde 17/5 ve 7)
- Adil yargılanma hakkı (madde 18)
- Suçta ve cezada kanunilik ilkesi (madde 19)
- Sözleşmeden doğan yükümlülüklerin yerine getirilmemesi nedeniyle hapis cezası verilmemesi (madde 20)
- Kanunlara uygun şekilde yetkili kılınmış kamu görevlileri dışında, bir kimsenin kimlik belgelerine, ülkeye giriş, ikamet ve çalışma izinleri ile ilgili belgelere el koymasının, imha etmesinin veya imha etmeye teşebbüs etmesinin yasal olmaması (madde 21)
- Toplu sınır dışı edilme tedbirlerine maruz kalmama ve her bir sınır dışı edilme durumunun bireysel olarak incelenmesi ve karara bağlanması hakkı, sınır dışı edilme kararına karşı itiraz hakkı; sınır dışı kararı iptal edilirse kanunlar uyarınca tazminat talep etme hakkı, sınır dışı edilme halinde kişiye makul bir süre tanınması, sınır dışı edilecek göçmen işçi veya aile ferdinin vatandaşlık bağı ile bağlı olduğu Devletten başka bir Devlete gitme hakkı, sınır dışı edilmenin gerektirdiği masrafların, göçmen işçi veya ailesi fertleri tarafından karşılanmaması, sınır dışı edilmenin göçmen işçinin veya aile fertlerinin, o Devletin kanunlarına uygun şekilde elde etmiş oldukları ücretler ve benzeri haklarına halel getirmemesi (madde 22)
- Orijin devletin veya bu Devletin haklarını koruyan Devletin diplomatik ve konsolosluk yetkililerine korunma ve yardım için başvuru hakkı (madde 23)
- Yasa önünde kişi olarak tanınma hakkı (madde 24)
- Ücretlerde; fazla mesai, çalışma saatleri, hafta sonu tatili, ücretli tatil, güvenlik, sağlık, iş ilişkisinin sona erdirilmesi ile bu terimin kapsamı içine giren ulusal yasa ve uygulamalarda yer alan diğer çalışma şartlarında; asgarî istihdam yaşı, evde çalışmanın kısıtlanması gibi istihdam konuları ile, ulusal yasaların ve uygulamaların kapsamı içerisine giren diğer istihdam konularında İstihdam Devletinin vatandaşlarına uygulanan muamelelerden daha olumsuzuna maruz kalmama hakkı (madde 25)
- Ekonomik, sosyal, kültürel ve diğer çıkarlarını korumak üzere, sendikaların ve yasalara uygun olarak kurulmuş bulunan diğer kuruluşların toplantı ve faaliyetlerine, sadece ilgili örgütün kurallarına tabi olarak katılma; herhangi bir sendikaya ve kuruluşa özgürce katılma; herhangi bir sendikadan ve kuruluştan yardım talep etme hakkı (madde 26)
- Sosyal güvenlik konusunda diğer vatandaşlarla eşitlik (madde 27)
- Sağlık hakkı (madde 28)
- Göçmen işçinin her çocuğunun isim, doğum kaydı ve vatandaşlık hakkına sahip olması (madde 29)
- Göçmen işçinin çocuklarının eşitlik ilkesi temelinde eğitim hakkı (madde 30)
- Kültürel kimliğe saygı gösterilmesi ve Orijin Devlet ile kültürel bağlarını koruma hakkı (madde 31)
- İstihdam Devletindeki ikametleri sona erdiğinde kazançlarını ve tasarruflarını ve ilgili Devletin uygulanan kanunları uyarınca şahsi eşya ve mallarını nakletme hakkı (madde 32)
- Ücretsiz ve mümkünse anlayabilecekleri bir lisanda hakları konusunda bilgilendirilme hakkı (madde 33)
Sözleşme’nin IV. Bölümü ise, kayıtlı ve kurallara bağlı durumda bulunan göçmen işçiler ve aile fertlerinin yukarıdaki hakların yanı sıra aşağıdaki haklara da sahip olduğunu kabul etmektedir:
- Hareketlerinden önce veya en geç İstihdam Devletine kabul edildikleri zamanda, Orijin Devlet veya İstihdam Devleti tarafından kabul edilmeleri ve özellikle kalışları ve gelir getirici faaliyetler ile ilgili koşullar hakkında ayrıca istihdam Devletinde yerine getirmeleri gereken hususlar ve bu koşulların değişmesi durumunda başvuracakları makam hakkında bilgi edinme hakkı (m.37)
- Geçici olarak ayrılma izni (madde 38)
- İstihdam Devleti sınırları dahilinde seyahat ve yerleşme özgürlüğü (madde 39)
- Dernek ve sendika kurma hakkı (madde 40)
- Kendi Devletlerindeki yasalar çerçevesinde, bu Devletteki toplumsal hayata katılma, seçme ve seçilme hakkından yararlanma hakkı (madde 41)
- Eğitim hizmetlerinde, mesleki rehberlik ve işe yerleştirme hizmetlerinde, mesleki eğitim ve yeniden eğitim tesis ve kurumlarından yararlanmada, sosyal konut programları da dahil konut ve kira konusunda istismardan korunmada, sosyal ve sağlık hizmetlerinden yararlanmada, göçmen statülerinde değişikliğe yol açmayacak olan ve ilgili kurumların kural ve düzenlemelerine uygun bulunan kooperatifler ile özel işletmelerden yararlanmada, kültürel hayattan yararlanmada ve katılımda istihdam devleti vatandaşları ile eşit muamele görme hakkı (madde 43/1 ve 45)
- Ailelerinin birliğinin korunması (madde 44)
- Kazanç ve birikimlerini bir başka devlete aktarabilme hakkı (madde 47)
- Vergide eşitlik (madde 48)
- Bazı sınırlamalara veya şartlara bağlı olmak kaydıyla, istihdam Devletinde geçimlerini sağlamaya yönelik faaliyetleri özgürce seçme hakkı (madde 52)
- İşten çıkartılmaya karşı korunma, işsizlik parası, işsizlikle mücadele için geliştirilen kamu çalışma programlarına katılma, iş kaybı veya gelir getirici diğer bir faaliyetin sona ermesi durumunda, başka bir işe girme konusunda eşit muamele görme hakkı (madde 54)
- Ulusal yasalarda belirtilen nedenler dışında göçmen işçilerin ve aile fertlerinin istihdam Devleti tarafından sınır dışı edilmemesi (madde 56)
Sözleşme’nin V. Bölümü ise özel kategorilerdeki göçmen işçilere ve aile fertlerine uygulanabilecek hükümleri düzenlemektedir. Söz konusu bölümde özel kategorilerdeki göçmen işçiler; sınır işçileri, mevsimlik işçiler, gezici işçiler, proje işçileri, belirlenmiş bir iş için istihdam edilmiş işçiler ve kendi işinde çalışan işçiler olarak sayılmıştır. Bu kapsamda sınır işçilerinin, mevsimlik işçilerin ve gezici işçilerin IV. Bölümde sayılan haklara sahip olduğu, proje işçileri ve aile fertlerinin 43/1/b/c/d ve 45/ 1-b ve 52 ve 55’icni maddeler hariç IV. Bölümde tanınan haklardan yararlandırılacağı, belirlenmiş bir iş için istihdam edilmiş işçilerin ise 43/1/b/c/, 52 ve 53/1-d madde hariç olmak kaydıyla IV. Bölümde sağlanan haklardan yararlanacağı ifade edilmiştir.
Sözleşme’ye Çekince Konulup Konulamayacağı
Sözleşme’nin 91’nci maddesine göre imza, onay veya katılma sırasında Devletler çekince koyabilmektedir. Sözleşme’nin 91/2’nci maddesine göre ise Sözleşme’nin amaç ve hedefleri ile tutarlı olmayan çekincelere izin verilmez.
Sözleşme’nin Denetim Organı
Sözleşmenin denetim organı, Tüm Göçmen İşçiler ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunması Komitesi (Committee on the Protection of the Rights of All Migrant Workers and Members of Their Families/CMW)’dir. Sözleşme’nin 72-78. maddeleri, Komite’nin kuruluş, işleyiş ve görevlerini düzenlemektedir.
Komite, yüksek ahlaklı, tarafsız ve Sözleşme ile ilgili alanlarda ihtisas sahibi 14 uzmandan oluşmaktadır. Komite üyeleri, Taraf Devletler tarafından, yine Taraf Devletlerce aday gösterilmiş kişilerden seçilmektedir; ancak üyeler kendi şahsi statülerine göre hizmet etmektedir ve taraf devletleri temsil etmemektedir. Komitede, Orijin Devlet ve İstihdam Devleti olmak üzere coğrafî dağılımın adil olmasına ve belli başlı hukuk sistemlerinin temsil edilmesine dikkat edilmektedir.
Komite üyelerinin görev süresi dört yıldır. Komite üyeleri, yeniden aday gösterilmeleri durumunda, tekrar seçilebilirler. Komite üyeleri, Birleşmiş Milletlerin Ayrıcalıklar ve Bağışıklıklar Sözleşmesinin ilgili bölümlerinde belirtildiği üzere, Birleşmiş Milletlerin görevlendirdiği uzmanların imkân, ayrıcalık ve bağışıklıklarından yararlanırlar. (22A(1) Sayılı Karar).
Sözleşme’ye Dayalı Denetim Usulleri
1. Periyodik Raporlar
Sözleşme’nin 73’üncü maddesine göre Taraf Devletler Birleşmiş Milletler Genel Sekreterine, Komite tarafından değerlendirilmek üzere Sözleşmenin hükümlerine geçerlilik kazandırmak için aldıkları hukukî idarî, yasal ve diğer önlemlere dair bir rapor sunmaktadır. İlk rapor, Sözleşme’nin ilgili Taraf Devlette yürürlüğe girmesinden sonra bir yıl içinde sunulmaktadır. Bundan sonra her beş yılda bir ve ayrıca Komite talep ettiği zaman rapor sunulmaktadır.
2. Devlet Başvuruları
Sözleşme’nin 76’ncı maddesine göre Sözleşme’ye Taraf bir Devlet başka bir Taraf Devletin Sözleşme’deki yükümlülüklerini yerine getirmediğine kanaat getirirse, bu durumu söz konusu Devletin dikkatine yazılı olarak sunabilmektedir. Komiteyi de bu konuda bilgilendirebilmektedir. Konu hakkında haberdar edilen Devlet bildirimden sonra üç ay içinde bilgi veren Devlete mümkün olan ölçüde iddia edilen hususlara ilişkin iç usuller ve yapılan, yapılmak üzere olan veya daha önce yapılmış bulunan düzeltmeler hakkında yazılı açıklamada bulunmaktadır. Konu Taraf Devletlerin ikisini de tatmin edici bir şekilde ilk yazılı bildirimin muhatabına ulaşmasından itibaren 6 ay içinde çözümlenemezse, Taraf Devletlerden biri konu hakkında komiteyi ve diğer devleti de haberdar ederek sorunu Komiteye götürme hakkına sahiptir. Bu kapsamda Komite, Sözleşme’de belirtilen yükümlülüklerden doğan sorunlara dostane çözüm yolları bulunması amacıyla Taraf Devletlere iyi niyet görevi önerebilmekte veya kendisine sunulan sorunlarla ilgili olarak, ilgili Taraf Devletlerden bilgi talebinde bulunabilmektedir. Komite, kendisine başvuru yapıldıktan 12 ay sonra bir rapor hazırlamaktadır. Bu çerçevede Komite, sorunun çözüme ulaşması durumunda, vakıaların ve ulaşılan çözümün kısaca açıklandığı bir rapor hazırlamaktadır. Bir çözüme ulaşılamaması durumunda ise, Komite ilgili Taraf Devletler arasındaki konuya ilişkin ilgili hususları raporunda belirtmektedir. Komite ayrıca, yalnızca ilgili Taraf devletlere aralarındaki soruna ilişkin uygun gördüğü görüşleri bildirebilmektedir. Her durumda, rapor ilgili Taraf Devletlere gönderilmektedir.
Komite’nin bu yetkisi ancak Komitenin bu konuda yetkili olduğunu beyan etmiş bir Taraf Devlete karşı yürütülebilmektedir.
3. Bireysel Başvurular
Sözleşme’nin 77’nci maddesine göre Komite, Sözleşme’de tanınan hakların ihlal edildiği iddiasıyla bireysel başvuru almaktadır. Komite, isimsiz olan veya bilgi sunma hakkını istismar ettiği sonucuna varılan ya da Sözleşme’nin hükümleriyle uyuşmayan başvuruları kabul edilemez olarak nitelendirmektedir. Ayrıca başvurunun değerlendirilmesi için aynı konunun başka bir uluslararası araştırma veya çözüm usulü çerçevesinde incelenmemiş ve incelenmiyor olması ve tüm iç hukuk yollarının tüketilmiş olması şartlarını da taşıması gerekmektedir.
Gerekli şartları taşıyan bireysel başvurular, Komite tarafından ihlal iddiasına muhatap Taraf Devletin bilgisine sunulmaktadır. Söz konusu Devlet, 6 ay içinde Komiteye yazılı olarak konuyu açıklayıcı veya varsa sorunu telafi edici bir işlemde bulunduğuna dair bilgi vermektedir. Komite, aldığı bildirimleri ilgili birey ve Devletten toplayabildiği bilgilerin ışığında değerlendirmektedir. Sonrasında Komite görüşlerini ilgili Taraf Devlet ve ilgili bireye bildirmektedir.
Komite’nin bu yetkisi ancak Komite’nin bu konuda yetkili olduğunu beyan etmiş bir Taraf Devlete karşı yürütülebilmektedir.
Türkiye Açısından Sözleşmenin Durumu
Türkiye Sözleşme’yi 13 Ocak 1999 tarihinde imzalamış; Sözleşme’nin onaylanması 26 Nisan 2001 tarihli ve 4662 sayılı Kanunla uygun bulunmuştur. Sözleşme’nin onayına ilişkin 18 Haziran 2004 tarih ve 2004/7502 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ve resmi Türkçe çeviri, 8 Temmuz 2004 tarih ve 25516 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Onay belgeleri 27 Eylül 2004 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği’ne tevdi edilmiştir.
Türkiye Sözleşme’ye ilişkin şu bildirim ve çekinceler de bulunmuştur:
“A) 15 inci Maddeye ilişkin bildirim :
Yabancıların ülkemizde gayrimenkul edinmeleri hakkında yasalarda öngörülen kısıtlamalar geçerliliğini koruyacaktır.
B) 40 ıncı Maddeye ilişkin çekince :
Ülkemizde 2821 sayılı Sendikalar Yasasının 5 inci maddesi sendika kurucusu olma şartları arasında Türk vatandaşlığına sahip olma koşulunu öngörmektedir. Göçmen işçilerin ve aile fertlerinin istihdam edildikleri devlette sendika kurma hakları Türkiye yasaları açısından geçerli olamayacağından bu maddeye çekince konulacaktır.
C) 45 inci Maddeye ilişkin bildirim :
45 inci Maddenin 2, 3 ve 4 üncü fıkraları Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve ilgili yasalara göre uygulanacaktır.
D) 46 ıncı Maddeye ilişkin bildirim :
46 ıncı Madde ülkemizde halen yürürlükte bulunan ulusal gümrük mevzuatımızın hükümlerine göre uygulanacaktır.
E) 76 ıncı ve 77 nci Maddelere ilişkin bildirim :
Türkiye Sözleşmenin uygulanmasının denetlenmesi amacıyla oluşturulacak olan “Tüm Göçmen İşçilerin ve Aile Fertlerinin Haklarının Korunması Komitesi”nin yetkisini ileri bir zamanda tanıyacaktır.”
Türkiye henüz Komite’nin Sözleşme’nin 76’ncı ve 77’nci maddelerinde tanınan yetkilerini tanıdığını beyan etmemiştir.