İnsan Hakları ve Eşitlik Uzmanları Derneği

Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Bilgi Notu

09 May 2021
Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Bilgi Notu

Sözleşme’nin Arka Planı

Tarihsel süreç içerisinde çocukluk ve çocuk haklarına ilişkin algı zamanla değişegelmiştir. 20. Yüzyılın ikinci yarısıyla birlikte çocuklar ebeveynlerinin ya da devletin bir mülkü değil yetişkinlerle birçok aynı hakka sahip bireyler olarak kabul edilmeye başlanmıştır. I. Ve özellikle II. Dünya Savaşının ardından çocuk haklarının korunması bağlamında uluslararası arenada çeşitli hukuki metinler de oluşturulmuştur.

1924 yılında Milletler Cemiyeti Genel Kurulu tarafından Cenevre Çocuk Hakları Bildirgesi kabul edilmiştir. Bu belge, Birinci Dünya Savaşı sonrasında çocuk haklarını kapsayan ilk bildirge olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu Bildirge, ön söz ve beş maddeden oluşmaktadır.

“Çocuk Hakları Bildirgesi, çocuğun gelişmesi, korunması, eğitilmesi, kardeşlik ve barış ruhu içinde yetiştirilmesi ilkelerini içeren beş maddeden oluşmuştur:

  1. Çocuk bedenen, ruhen ve doğal biçimde gelişmesine olanak sağlayan koşullar içinde bulundurulmalıdır.
  2. Acıkan çocuk beslenmeli, hasta çocuk tedavi edilmeli, fikren geri kalmış çocuk eğitilmeli, yoldan çıkmış çocuk doğru yola getirilmeli, terk edilmiş çocuk korunmalıdır.
  3. Herhangi bir felaket anında yardım öncelikle çocuğa yapılmalıdır.
  4. Çocuk hayatını kazanabilecek duruma getirilmelidir ve her türlü istismara karşı korunmalıdır.
  5. Çocuk, yeteneklerini hem cinslerinin hizmetine adayacak bir ruh ve düşünce içinde yetiştirilmelidir. ”
  6. Dünya savaşının ardından Milletler Cemiyetinin yerini Birleşmiş Milletler örgütünün almasıyla çocuk haklarına korunması görevi ve yetkisinin fiilen BM’ye geçtiğini söylemek mümkündür. BM Genel Kurulunun 10 Aralık 1948’de kabul ettiği İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde çocukların hak ve özgürlüklerine ilişkin koruyucu hükümler olduğunu söylemek mümkün olsa da bunun tam anlamıyla gerçekleşmesi ilerleyen süreçlerde olmuştur. 20 Ekim 1959’da Cenevre Bildirgesi revize edilerek BM Çocuk Hakları Bildirgesi kabul edilmiştir.

Cenevre Çocuk Hakları Bildirgesi ile BM Çocuk Hakları Bildirgesi evrensel olmalarına karşın bağlayıcı nitelikte olmamıştır. Çocuk Haklarının evrensel düzeyde bağlayıcı bir düzenleme ile korunduğu hukuki belge BM Genel Kurulu tarafından kabul edilen Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi(ÇHS)’dir.

Sözleşme’nin İmza ve Yürürlüğe Giriş Tarihine İlişkin Bilgiler

 

ÇHS BM Genel Kurulu’nun 20 Kasım 1989 tarih ve 44/25 sayılı kararı ile kabul edilmiştir. 49. madde uyarınca, 2 Eylül 1990 tarihinde yürürlüğe girmiştir. 196 ülkenin taraf olduğu Sözleşme, kısa bir zaman diliminde en fazla ülkenin onayladığı insan hakları belgesi özelliğini taşımaktadır.

Sözleşme’ye Göre Çocuk Kavramının Tanımı

'Bu Sözleşme uyarınca çocuğa uygulanabilecek olan kanuna göre daha erken yaşta reşit olma durumu hariç, onsekiz yaşına kadar her insan çocuk sayılır.'

Sözleşme’nin Dayandığı İlkeler

Sözleşme’nin her biri birer madde olarak da Sözleşme’de yer aldığı dört temel ilkesi bulunmaktadır:

  • Ayrımcılık yapmama;
  • çocuğun yüksek yararı;
  • yaşama, hayatta kalma ve gelişme hakkı
  • katılım hakkı.

ÇHS’nin uygulanmasında tüm haklar ile bağlantılı olan bu dört ilke, Sözleşmenin denetim mekanizması olan Çocuk Hakları Komitesi’nin Çocuk Hakları Sözleşmesi Genel Uygulama Önlemlerine ilişkin 5 No.’lu Genel Yorumunda ÇHS’nin genel ilkeleri olarak kabul edilmiştir.

Sözleşme’nin önemi ve Taraf Devletlerin Yükümlülükleri

  • Sözleşme, çocukları saygı gösterilmesi ve korunması gereken haklara sahip bireyler olarak tanıyan ilk evrensel insan hakları belgesidir.
  • Sözleşme, çocuğa uygulanabilecek olan kanuna göre daha erken yaşta reşit olma durumu hariç, on sekiz yaşına kadar her insanı çocuk olarak kabul etmektedir. Devletler, istihdama giriş yaşı ve zorunlu eğitimin tamamlanması gibi bazı alanlarda asgari yaşları belirlemekle yükümlüdür; ancak Sözleşme, on sekiz yaşından küçük olanlara işledikleri suçlar nedeniyle idam cezası verilemeyeceği gibi salıverilme koşulu bulunmayan ömür boyu hapis cezası da verilemeyeceği konusunda kesin hüküm içermektedir (madde 37/1).
  • Sözleşme, uluslararası hukukta, Taraf Devletlerin, hiçbir şekilde ayrım gözetmeksizin tüm çocukların özel koruma önlemlerinden ve yardımdan yararlanmasını sağlama; eğitim ve sağlık hizmetleri gibi hizmetlere erişimlerini sağlama; kişiliklerini, yeteneklerini ve yeteneklerini tam potansiyele kadar geliştirebilme, mutluluk, sevgi ve anlayış ortamında büyüme imkânı sağlama; erişilebilir ve aktif bir şekilde haklarının elde edilmesi konusunda bilgilendirme ve katılımlarını sağlama yükümlülüğünü vurgulamaktadır.

Sözleşme’de Güvence Altına Alınan Haklar

Sözleşme, ön söz ve üç kısımdan oluşmaktadır. Ön sözde, çocukların özel ilgi ve yardıma hakkı olduğunu İnsan Hakları Evrensel Bildirgesinde ilan edilerek bu gerekliliğe BM sözleşme ve bildirilerinde de tanındığı; çocuğun korunması ve uyumlu gelişmesi bakımından her halkın kendine özgü geleneklerinin ve kültürel değerlerinin önem taşıdığı; çocukların potansiyellerini tam olarak gerçekleştirebilmesi için aile ortamında yetişmelerinin gerekliliği ve ailenin üzerine düşen sorumlulukları yerine getirebilmesi için gerekli koruma ve yardımı görmesinin zorunluluğu; çocukların yaşam koşullarının iyileştirilmesi için uluslararası işbirliğinin önemi ifade edilmektedir. 41 maddeden oluşan birinci kısım, çocukların insan haklarını ve Sözleşme’nin temel ilkelerini içermektedir. İkinci kısım Sözleşme ilke ve hükümlerinin yetişkinler ve çocuklara yaygın şekilde öğretilmesinin taraflarca üstlenildiği; üstlenilen yükümlülüklerin yeri getirilmesi konusunda kaydedilen ilerlemeleri incelemek amacıyla Sözleşme’nin denetim mekanizması Çocuk Hakları Komitesi (ÇHK)’nin kuruluşunu düzenlerken üçüncü kısım ise, yürürlük ve yürütmeye ilişkin hükümleri içermektedir. Sözleşme’de korunan hakların kapsamı şu şekildedir:

  • Ayrımcılık yapmama (m.2)
  • Çocuğun yüksek yararı (m.3)
  • Aile ortamı ve çocukların büyüme kapasiteleriyle uyumlu ebeveyn rehberliği (Md. 5)
  • Yaşama, gelişme ve korunma hakkı (m. 6)
  • Doğum kaydı, isim ve uyruk (m. 7)
  • Kimliğin korunması (m.8)
  • Aileden ayrı düşme (m.9)
  • Ailenin yeniden birleşmesi (Md. 10)
  • Yasadışı nakil ve geri dönmeme (md.11)
  • Çocuğun görüşlerine saygı (m.12)
  • İfade özgürlüğü, hak arama, bilgi alma ve verme (Md.13)
  • Düşünce, vicdan ve inanç özgürlüğü (Md. 14)
  • Dernek kurma ve barışçıl gösteri yapma özgürlüğü (Md. 15)
  • Gizliliğin ve itibarın korunması (Md. 16)
  • Bilgiye ulaşma ve zararlı materyallerden korunma (m. 17)
  • Ebeveynlerin sorumlulukları, ebeveynlere yardım ve çocuk bakım hizmetleri (md.18)
  • İhmal ve istismar (md.19)
  • Aile ortamından yoksun çocuklar (Md. 20)
  • Evlat edinme (ülke içi ve ülkelerarası) (md. 21)
  • Mülteci, göçmen (Md. 22) ve refakatsiz sığınmacı çocuklar
  • Sağlık ve sağlık hizmetleri (md.24)
  • Yerleştirmenin periyodik takibi (md. 25)
  • Sosyal güvenlik, çocuk bakım hizmetleri ve olanakları (md. 26 ve 18, paragraf 3)
  • Çocuğun fiziksel, mental, ahlaki ve sosyal gelişimini emniyet altına alacak ve fakirliği ve eşitsizliği azaltacak, yaşam standardı ve gıda, giyim ve barınma hususunda destek programları ve malzeme yardımı dâhil alınan tedbirler (md. 27, pr. 1-3), çocuk bakımının düzelmesi (md.27, paragraf 4)
  • Mesleki eğitim ve rehberliği de içeren eğitim hakkı (md. 28)
  • Eğitim kalitesine de atıfta bulunarak eğitimin amaçları (Md. 29)
  • Yerli ve azınlık gruplarda yer alan çocukların kültürel hakları (md. 30)
  • Dinlenme, oyun, tatil, rekreasyon ve kültürel ve sanatsal faaliyetler (md. 31)
  • Yürürlükteki asgari çalışma yaşı, çocuk işçiliği de dâhil olmak üzere (md. 32) ekonomik istismar mağduru çocuklar
  • Çocukları madde kullanımından koruyacak önlemler (Md. 33)
  • Çocukların cinsel istismarı ve tacizi (Md. 34)
  • Çocuk satışı, çocuk ticareti ve çocuk kaçırılması (md. 35)
  • Diğer istismar türleri (md.36)
  • Bedensel cezalar dâhil işkence veya diğer zalimane, insanlık dışı, onur kırıcı davranış veya cezaya muhatap olmama (md.37 (a) ve 28, paragraf 2), Özgürlüğünden yoksun ve alıkonulan çocuklara yönelik tedbirler (md.37 b - d)
  • Fiziksel ve psikolojik iyileşme ve sosyal bütünleşmeyi kapsayan silahlı çatışmalardaki çocuklar (md. 38)
  • Çocukların bedensel ve ruhsal bakımdan sağlığına yeniden kavuşması ve toplumla bütünleşmeleri (md. 39)
  • Çocuk adalet yönetimi (md. 40)

Sözleşme’ye Çekince Konulup Konulamayacağı

Sözleşme’nin 51’inci maddesine göre; Birleşmiş Milletler Teşkilatı Genel Sekreteri, onay yada katılma anında yapılabilecek çekincelerin metnini alacak ve bütün Devletlere bildirecektir. Bu Sözleşmenin amacı ve konusu ile bağdaşmayan hiçbir çekinceye izin verilmeyecektir. Çekinceler, Birleşmiş Milletler Teşkilatı Genel Sekreterince, geri alınacağına ilişkin bildirimde bulunma yoluyla her zaman geri alınabilir.

Sözleşme’nin Denetim Organı

Sözleşme’nin uygulanışını izlemek üzere denetim organı olarak Çocuk Hakları Komitesi kurulmuştur.

Komite bu sözleşme ile hükme bağlanan alanda yetenekleriyle tanınmış ve yüksek ahlâk sahibi on sekiz uzmandan oluşur. Komite üyeleri Taraf Devletlerce kendi vatandaşları arasından ve kişisel olarak görev yapmak üzere, adil bir coğrafi dağılımı sağlama gereği ve başlıca hukuk sistemleri göz önünde tutularak seçilirler. Komite üyeleri, Taraf devletlerce gösterilen kişiler listesinden gizli oyla seçilirler. Her Taraf Devlet, vatandaşları arasından bir uzmanı aday gösterebilir.

Komite Üyeleri dört yıl için seçilir. Aday gösterildikleri takdirde yeniden seçilebilirler. İlk seçimde seçilmiş olan beş üyenin görevi iki yıl sonra sona erer, bu beş üyenin isimleri ilk seçimden hemen sonra toplantı başkanı tarafından çekilen kura ile belirlenir. Bir Komite üyesinin ölmesi veya çekilmesi ya da başka herhangi bir nedenle bir üyenin Komitedeki görevlerini yapamaz hale gelmesi durumunda adaylığını öneren Taraf Devlet, Komitenin onaylaması koşuluyla, böylece boşalan yerdeki görev süresi doluncaya kadar, kendi vatandaşları arasından başka bir uzmanı atayabilir.

Sözleşme’ye Dayalı Denetim Usulleri

Çocuk Hakları Komitesi (ÇHK), ÇHS ve bu Sözleşme’ye çocukların silahlı çatışmalara katılımı ve çocuk satışı, çocuk fuhuşu ve çocuk pornografisi konusunda ek iki İhtiyari Protokol’lerin uygulanmasını izleyen denetim mekanizmasıdır. Ayrıca şikayet alma görevi ve yetkisini getiren üçüncü İhtiyari Protokol ile, ÇHK, Sözleşme ve ek protokollerde düzenlenen hakların ihlal edildiğine dair bireysel başvuruları değerlendirmektedir. Taraf Devletler, çocuk haklarının nasıl uygulandığı konusunda ÇHK’ye düzenli rapor vermekle yükümlüdür. Devletler, Sözleşme’yi kabul ettikten sonra iki yıl içinde ilk raporlarını ve her beş yılda bir de periyodik raporlarını sunmalıdır. ÇHK, söz konusu raporları inceledikten sonra endişe duydukları konuları ve tavsiyelerini sonuç gözlemleri şeklinde ele almaktadır. ÇHK, ayrıca tematik konular hakkında genel yorumlar olarak bilinen insan hakları hükümlerinin içeriğine dair yorumlarını yayınlamakta ve genel tartışma günleri düzenlemektedir.

Türkiye’nin Durumu

Türkiye ÇHS’yi 9.12.1994 tarihinde onaylamış ve Sözleşme 27.01.1995 tarihinde ülkemizde bir kanun olarak yürürlüğe girmiştir (RG. 27.01.1995 – 22189). Türkiye ÇHS’nin 17., 29. Ve 30. Maddelerine Anayasa ve Lozan Antlaşması çerçevesinde çekince koymuştur.

Türkiye, Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocukların Silahlı Çatışmalara Dâhil Olmaları Konusundaki İhtiyari Protokol’ünü 8 Eylül 2000 tarihinde imzalamıştır. Protokol'ün onaylanmasının uygun bulunduğuna ilişkin 16 Ekim 2003 tarih ve 4991 sayılı Kanun, 21 Ekim 2003 tarih ve 25266 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Protokol’ün onaylanmasını kabul eden 2 Mart 2004 tarih ve 2004/6938 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ve resmi Türkçe çeviri, 18 Mart 2004 tarih ve 25406 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Onay belgeleri 4 Mayıs 2004 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliğine tevdi edilmiş ve Protokol, Türkiye bakımından 4 Haziran 2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, Protokol’ün hükümlerini yalnızca tanıdığı ve diplomatik ilişki kurduğu devletlere karşı uygulayacağını beyan etmiştir. İkinci beyanda zorunlu askerlik hizmetinde asgari yaş ve askeri liselerin öğrencilerinin durumu gibi hususlar değerlendirilmiş ve bunların Protokol hükümlerine uygun olduğu beyan edilmiştir. Son beyanda ise, Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’nin 29. maddesine yönelik çekincenin tüm geçerliliğini koruduğu ifade edilmiştir.

Türkiye, Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisi ile İlgili İhtiyari Protokol’ü 8 Eylül 2000 tarihinde imzalamıştır. Protokol'ün onaylanmasının uygun bulunduğuna ilişkin 9 Mayıs 2002 tarih ve 4755 sayılı Kanun, 14 Mayıs 2002 tarih ve 24755 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Protokol’ün onaylanmasını ilişkin 28 Mayıs 2002 tarih ve 2002/4241 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ve resmi Türkçe çeviri, 28 Haziran 2002 tarih ve 24799 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Onay belgeleri 19 Ağustos 2002 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği’ne tevdi edilmiş ve Protokol, Türkiye bakımından 19 Eylül 2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye, Protokol’ün hükümlerini yalnızca tanıdığı ve diplomatik ilişki kurduğu taraf devletlere karşı uygulayacağını beyan etmiştir.

Türkiye, Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin Başvuru Usulüne İlişkin İhtiyari Protokol’ü 24 Eylül 2012 tarihinde imzalamıştır. Onayın uygun bulunduğuna ilişkin 9 Mart 2017 tarih ve 6976 sayılı Kanun, 3 Nisan 2017 tarih ve 30027 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Bakanlar Kurulu’nun 11 Eylül 2017 tarih ve 2017/10836 sayılı kararıyla İhtiyari Protokol’ün onaylanması kabul edilmiş ve Bakanlar Kurulu kararı ile İhtiyari Protokol’ün resmi Türkçe çevirisi, 7 Aralık 2017 tarih ve 30263 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Onay belgeleri 26 Aralık 2017 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği’ne tevdi edilmiş ve İhtiyari Protokol, Türkiye bakımından 26 Mart 2018 tarihinde yürürlüğe girecektir. Türkiye İhtiyari Protokol’ü imzalarken, Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye, Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisi ile İlgili İhtiyari Protokol’e ve Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeye Ek Çocukların Silahlı Çatışmalara Dâhil Olmaları Konusundaki İhtiyari Protokol’e koyduğu çekincelerin ve öne sürdüğü beyanların geçerliliklerini koruduğunu beyan etmiştir.

 

YARARLANILAN KAYNAKLAR