Bağımsız insan hakları uzmanları, özel prosedürlerle birlikte, tematik konularda veya ülkelerin insan hakları durumları hakkında rapor yazmak ve tavsiyede bulunmak için yetkilendirilmektedir.[1] İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlıkdışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Ceza Özel Raportörü (İşkence Özel Raportörü) de, BM İnsan Hakları Konseyi tarafından özel prosedürlerle yetkilendirilmiş bağımsız uzmanlardan bir tanesidir. İşkence Özel Raportörü, İnsan Hakları Konseyi tarafından 3 yıl süre ile atanmaktadır.
İlk olarak Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komisyonu, dünyanın çeşitli bölgelerinde raporlanan çok sayıda işkence ve kötü muamele olaylarına ilişkin endişelerini dile getirerek, uluslararası hukuktaki mutlak işkence ve kötü muamele yasağının tam olarak uygulanmasını sağlamak amacıyla, 13 Mart 1985 yılında, 1985/33 sayılı kararı ile, bir yıl için işkence ve kötü muameleye ilişkin konularda çalışmalar yapması için bir uzmanın özel raportör olarak atanmasına karar vermiştir.[2] İnsan Hakları Konseyi, 24 Mart 2017 tarihli 34/19 sayılı kararı ile Özel Raportörün görev süresini bir yıldan üç yıla çıkarmıştır.[3]
İşkence Özel Raportörü’nün temel olarak üç görevi bulunmaktadır: Bunlar başvuru almak, ülke ziyaretleri gerçekleştirmek ve faaliyetleri hakkında BM Genel Kurulu’nu ve İnsan Hakları Konseyi’ni bilgilendirmektir. İnsan Hakları Konseyi’nin 24 Mart 2017 tarihli 34/19 sayılı kararında Özel Raportör’ün görevleri şu şekilde belirlenmiştir:
- İşkence riski altında olduğu bildirilen bireyler ile işkence iddiaları ile ilgili vakaları ilgili Devletlere ileterek acil önlem talebinde bulunmak,
- İşkence ve kötü muamele iddialarıyla ilişkili olarak Hükümetlerden, devletlerarası örgütlerden, sivil toplum kuruluşlarından, kişilerden ve gruplardan bilgi almak ve harekete geçmek,
- Hükümetlerin izni veya daveti üzerine araştırma yapmak için ülke ziyaretleri gerçekleştirmek, Devletlerle ilişkileri geliştirmek ve ülke ziyaretleri sonrası hazırlanan raporlarda yer alan tavsiyeleri takip etmek,
- İşkence ve kötü muameleyle mücadeleyle ve işkence ve kötü muamelenin önlenmesiyle ilişkili eğilimler, gelişmeler ve zorluklar hakkında çalışmalar yapmak ve bu tür uygulamaları ortadan kaldıracak ve önleyecek uygun önlemlere ilişkin tavsiyelerde ve gözlemlerde bulunmak,
- İşkence ve diğer zalimane, insanlık dışı veya aşağılayıcı muamele veya cezayı önleme, cezalandırma ve ortadan kaldırma önlemlerine ilişkin en iyi uygulamaları belirlemek ve teşvik etmek,
- Cinsiyet duyarlı ve mağdur odaklı bir yaklaşımı çalışmalarına entegre etmek,
- İşkenceye Karşı Komite, İşkencenin Önlenmesi Altkomitesi ve ilgili diğer BM mekanizmaları ve organları ile bölgesel örgütler ve mekanizmalar, ulusal insan hakları kurumları, ulusal önleme mekanizmaları ve STK’larla işbirliği yapmak ve bu aktörler arasında işbirliğinin güçlendirilmesine katkıda bulunmak,
- İnsan Hakları Konseyi’ne ve Genel Kurul’a faaliyetleri, görevleri ve çalışma yöntemi hakkında yıllık rapor sunmak[4]
***
Ülke Ziyaretleri
Özel Raportör’ün önemli işlevlerinden biri ülke ziyaretlerinde bulunmasıdır. Böylece Özel Raportör, yasal düzenlemeler dahil bir ülkede işkence ve kötü muameleye ilişkin durumu ilk elden gözlemleme fırsatı bulmaktadır.
Ziyaretler, ancak Hükümetin davet etmesiyle gerçekleşebilmektedir. Bununla beraber alınan işkence ve kötü muamele iddiaların sayısına, güvenilirliğine ve ciddiliğine bağlı olarak Özel Raportör, ilgili Hükümetten davet edilmeyi de isteyebilmektedir.
Ziyaret gerçekleştirilmeden önce, Özel Raportör ve ona eşlik eden BM personeline aşağıdaki güvencelerin sağlanması Hükümetten talep edilmektedir:
- Ülke içerisinde seyahat özgürlüğünün sağlanması,
- Özellikle bütün cezaevlerine, alıkonulma merkezlerine ve gözaltı yerlerine erişim ve araştırma özgürlüğü,
- Devletin bütün merkezi ve yerel kuruluşlarıyla temasa geçebilme,
- STK’larla, diğer özel kuruluşlarla ve basın temsilcileriyle temasa geçebilme,
- Özel Raportör’ün görevlerinin bir gereği olarak, özgürlüğünden mahrum bırakılan kişiler dahil tanıklarla ve diğer gerçek kişilerle özel ve denetlenmeyen görüşmeler yapabilme,
- Göreviyle ilgili her türlü belgeye erişebilme ve
- İster kamu görevlisi ister özel şahıs olsun, Özel Raportör ile görüşen hiç kimsenin tehdit edilmemesinin, zarar görmemesinin, cezalandırılmamasının veya yargılanmamasının sağlanması.
Özel Raportör, ülke ziyaretlerinde Devlet yetkilileriyle, STK’larla, avukatlarla, mağdur olduğu iddia edilen kişiler ve bunların akrabaları ile görüşmeler gerçekleştirmektedir.
Ziyaret sonucunda, işkenceye neden olabilecek faktörlerin tanımlanması ve uluslararası standartların uygulanması için pratik çözümlerin bulunması konusunda Hükümetlere yardımcı olabilmek için görüşlerin ve tavsiyelerin bulunduğu bir rapor hazırlanmaktadır. [5]
Başvurular
İşkence Özel Raportörü, işkence iddialarını içeren başvuruları kabul etmektedir. Ancak Özel Raportör, başvurular üzerine bir karar vermemekte (ihlal olduğu ya da olmadığı gibi) ve Raportör’ün ilgili Devlete herhangi bir yaptırım yetkisi bulunmamakta; onun yerine başvurular yoluyla Devletin dikkatini konuya çekebilmektedir. Bu kapsamda Raportör, ihlal iddiasına muhatap devlet ile iletişime geçerek iddialara yönelik açıklama talep edebilmekte, hükümete uluslararası yükümlülüklerini hatırlatabilmekte veya durumun düzeltilmesi için hükümet tarafından atılan adımlar hakkında bilgi isteyebilmekte; böylece Devlet üzerinde bir nevi baskı oluşturmaktadır.[6]
Acil Önlem Talebi
Özel Raportör, bir kişinin veya grubun, kamu görevlilerinin ellerinde veya onayıyla veya gözetiminde işkence riski altında olduğuna dair kuvvetli bilgiler edindiğinde harekete geçmektedir. Bu gibi durumlarda Özel Raportör, ilgili ülkenin Dışişleri Bakanlığına bir mektup göndererek Hükümetten ilgili kişinin fiziksel ve ruhsal bütünlüğünü sağlamasını talep etmektedir.
Ayrıca Özel Raportör, darp, uluslararası standartlara aykırı bir şekilde kısıtlama araçlarının kullanımı, uzun süre kimseyle görüştürülmeden gözaltı, tecrit, zorlayıcı alıkonulma koşulları, tıbbi tedavinin ve yeterli yemeğin verilmemesi, işkence riski olan ülkeye gönderilme, kolluk kuvvetlerinin aşırı güç kullanımı durumlarında da harekete geçebilmektedir. Bunlara ek olarak, acil önlemler kapsamında, işkence yasağına zarar verebileceği iddia edilen (örneğin işkence eylemleri için cezasızlık sağlanması) yasaların yürürlüğe koyulmasıyla ilgili itirazları da iletilebilmektedir.[7]
***
Bir ülke, İşkence ve Diğer Zalimane, İnsanlıkdışı veya Aşağılayıcı Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşmeyi onaylasın veya onaylamasın, Özel Raportör’ün yetkisindedir. Ayrıca, İnsan Hakları Sözleşmelerini izleme organlarının başvuru mekanizmalarının aksine, Özel Raportör’ün harekete geçmesi için iç hukuk yollarının tüketilmesi gerekmemektedir. [8]
***
1 Kasım 2016 tarihinden günümüze kadar Prof. Nils Melzer İşkence Özel Raportörü olarak görev yapmaktadır. İşkence Özel Raportörlüğünün oluşturulduğu tarihten itibaren görev yapan Raportörler ise sırasıyla şöyledir: Peter Kooijmans (1985-1993), Nigel S. Rodley (1993-2001), Theo van Boven (2001-2004), Manfred Nowak (2004-2010), Juan Méndez (2010-2016). [9]
***
Ayrıca bkz. İşkence ve Kötü Muameleye Karşı Sözleşmeye yönelik olarak hazırlamış olduğumuz videoyu izlemek için tıklayınız.
[1] https://www.ohchr.org/EN/HRBodies/SP/Pages/Welcomepage.aspx
[2] https://spinternet.ohchr.org/SP/Resolutions/Shared%20Documents/RES/A_HRC_RES_1985_33_E.pdf
[3] https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G17/086/68/PDF/G1708668.pdf?OpenElement
[4] https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/G17/086/68/PDF/G1708668.pdf?OpenElement
[5] https://www.ohchr.org/EN/Issues/Torture/SRTorture/Pages/Visits.aspx
[6] https://ijrcenter.org/un-special-procedures/special-rapporteur-on-torture-and-other-cruel-inhuman-or-degrading-treatment-or-punishment/
[7] https://www.ohchr.org/EN/Issues/Torture/SRTorture/Pages/Appeals.aspx
[8] https://www.ohchr.org/EN/Issues/Torture/SRTorture/Pages/SRTortureIndex.aspx
[9] https://www.ohchr.org/EN/Issues/Torture/SRTorture/Pages/SRTortureIndex.aspx