1. Bilgi Edinme Hakkı
Bilgi edinme başvurusu ve Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kuruluna itiraz usullerine geçmeden önce bilgi edinme hakkı ve dilekçe hakkından bahsetmek faydalı olacaktır. Anayasamıza göre; herkes, bilgi edinme hakkına sahiptir. Türkiye'de ikamet eden yabancılar ile Türkiye'de faaliyette bulunan yabancı tüzel kişiler ise isteyecekleri bilgi kendileriyle veya faaliyet alanlarıyla ilgili olmak kaydıyla ve karşılıklılık ilkesi çerçevesinde bilgi edinme hakkına sahiptir. Peki, bilgi edinme hakkı nedir? İfade özgürlüğü, düşünce özgürlüğü, idarenin denetimi, vatandaşların ülke yönetimine katılması gibi unsurlar, demokrasinin en önemli temellerinde birkaçıdır. Ancak bu unsurların hayata geçebilmesi için vatandaşların diledikleri konularda devletin uhdesinde bulunan bilgilerden haberdar olmaları gereklidir. İşte bu kapsamda, genel anlamıyla, bilgi edinme hakkı, kamu kurum ve kuruluşlarının görevleri dolayısıyla uhdesinde bulunan her türlü veriye erişim hakkıdır.
Öte yandan yine anayasamıza göre; herkes, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikâyetleri hakkında, yetkili makamlara ve Türkiye Büyük Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına da sahiptir. Bu başvuru hakkına ise dilekçe hakkı denmektedir. Kısaca ifade etmek gerekirse bilgi edinme hakkı, dilekçe hakkının özel bir türüdür. Ancak iki hak arasında birtakım farklar bulunmaktadır:
- Dilekçe hakkıyla her türlü dilek ve şikâyet yetkili makamlara iletilebilirken bilgi edinme hakkıyla yetkili makamlardan uhdelerinde bulunan somut veriler istenebilmektedir.
- Dilekçe hakkının sağlanmasına yönelik bir mekanizma olmamasına rağmen bilgi edinme hakkıyla ilgili itirazları incelemek üzere, biraz sonra bahsedeceğimiz, Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kurulu kurulmuştur.
- Dilekçe hakkının engellenmesi Türk Ceza Kanununun yüz yirmi birinci maddesine göre cezai müeyyideye bağlanmış olmasına rağmen bilgi edinme hakkının engellenmesinin bu korumadan yararlanabileceği tartışmalıdır.
2. Bilgi Edinme Başvurusu
Demokratik ve şeffaf yönetimin gereği olan eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun olarak kişilerin bilgi edinme hakkını kullanmalarına ilişkin esas ve usulleri düzenlemek amacıyla 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu kabul edilmiştir.
Bilgi edinme başvurusunun muhatabı; Merkezi idare kapsamındaki kamu idareleri ile bunların bağlı, ilgili veya ilişkili kuruluşları, Köyler hariç olmak üzere mahalli idareler ve bunların bağlı ve ilgili kuruluşları ile birlik veya şirketleri, T.C. Merkez Bankası, İMKB ve üniversiteler de dâhil olmak üzere kamu tüzel kişiliğini haiz olarak enstitü, teşebbüs, teşekkül, fon ve sair adlarla kurulmuş olan bütün kamu kurum ve kuruluşları, Kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları, sadece idari nitelikteki faaliyetleri bakımından Türkiye Büyük Millet Meclisi ile yargı organlarıdır.
Bilgi edinme başvurusuyla talep edilen bilgi ve belgeye erişim istenmektedir. Bilgi ve belgeye erişim: İstenen bilgi veya belgenin niteliğine göre, kurum ve kuruluşlarca, başvuru sahibine söz konusu bilgi veya belgenin bir kopyasının verilmesini, kopya verilmesinin mümkün olmadığı hâllerde, başvuru sahibinin bilgi veya belgenin aslını inceleyerek not almasına veya içeriğini görmesine veya işitmesine izin verilmedir. Belirtmek gerekir ki bilgi, kurum ve kuruluşların sahip oldukları kayıtlarda yer alan her türlü veridir; belge ise kurum ve kuruluşların sahip oldukları yazılı, basılı veya çoğaltılmış dosya, evrak, kitap, dergi, broşür, etüt, mektup, program, talimat, kroki, plân, film, fotoğraf, teyp ve video kaseti, harita, elektronik ortamda kaydedilen her türlü bilgi, haber ve veri taşıyıcılarıdır.
Bilgi edinme başvurusu, başvuru sahibinin adı ve soyadı, imzası, oturma yeri veya iş adresini, başvuru sahibi tüzel kişi ise tüzel kişinin unvanı ve adresi ile yetkili kişinin imzasını ve yetki belgesini içeren dilekçe veya varsa başvuru formuyla istenen bilgi veya belgenin bulunduğu kurum veya kuruluşa yapılır. Dilekçe veya başvuru formunda, istenen bilgi veya belgeler açıkça belirtilmelidir. Bilgi veya belgeye erişimin kısa sürede sağlanabilmesi amacıyla, istenen bilgi veya belgenin konusu, varsa tarihi, sayısı ve kurum veya kuruluşun hangi biriminden istendiği ve ihtiyaç duyulan diğer hususlar belirtilmelidir. Dilekçe veya başvuru formu okunaklı olmak kaydıyla herhangi bir vasıtayla doldurulabilir. Başvuru, kişinin tespit edilmesine yarayacak isim, soyisim, Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası gibi bilgilerin olması kaydıyla elektronik ortamda veya diğer iletişim araçlarıyla da yapılabilir.
Bilgi edinme başvurusu, başvurulan kurum ve kuruluşların ellerinde bulunan veya görevleri gereği bulunması gereken bilgi veya belgelere ilişkin olmalıdır. Kurum ve kuruluşlar, ayrı veya özel bir çalışma, araştırma, inceleme ya da analiz neticesinde oluşturulabilecek türden bir bilgi veya belge için yapılacak başvurulara olumsuz cevap verebilirler. İstenen bilgi veya belge, başvurulan kurum ve kuruluştan başka bir yerde bulunuyorsa, başvuru dilekçesi bu kurum ve kuruluşa gönderilir ve durum ilgiliye yazılı olarak bildirilir.
Bilgi edinme başvurusuyla kurum ve kuruluşlarca yayımlanmış veya yayın, broşür, ilân ve benzeri yollarla kamuya açıklanmış bilgi veya belgeler, talep edilemez. Ancak, yayımlanmış veya kamuya açıklanmış bilgi veya belgelerin ne şekilde, ne zaman ve nerede yayımlandığı veya açıklandığı başvurana bildirilir.
Kurum ve kuruluşlar, başvuru sahibine istenen belgenin onaylı bir kopyasını verirler. Bilgi veya belgenin niteliği gereği kopyasının verilmesinin mümkün olmadığı veya kopya çıkarılmasının aslına zarar vereceği hâllerde, kurum ve kuruluşlar başvuranın; Yazılı veya basılı belgeler için, söz konusu belgenin aslını incelemesi ve not alabilmesini, Ses kaydı şeklindeki bilgi veya belgelerde bunları dinleyebilmesini, Görüntü kaydı şeklindeki bilgi veya belgelerde bunları izleyebilmesini, sağlarlar.
Başvurunun yapıldığı kurum ve kuruluş, erişimine olanak sağladığı bilgi veya belgeler için başvuru sahibinden erişimin gerektirdiği maliyet tutarı kadar bir ücreti bütçeye gelir kaydedilmek istenebilir. Belirtilen ücret, on beş iş günü içinde ödenmezse başvurudan vazgeçilmiş sayılır. Ancak erişimine olanak sağlanan bilgi veya belgelerin ilk on sayfalarının kopyaları için, postalama maliyeti dâhil herhangi bir ücret alınmaz.
Kurum ve kuruluşlar, başvuru üzerine istenen bilgi veya belgeye erişimi on beş iş günü içinde sağlamakla yükümlüdür. Ancak istenen bilgi veya belgenin, başvurulan kurum ve kuruluş içindeki başka bir birimden sağlanması; başvuru ile ilgili olarak bir başka kurum ve kuruluşun görüşünün alınmasının gerekmesi veya başvuru içeriğinin birden fazla kurum ve kuruluşu ilgilendirmesi durumlarında bilgi veya belgeye erişim otuz iş günü içinde sağlanır. Bu durumda, sürenin uzatılması ve bunun gerekçesi başvuru sahibine yazılı olarak ve on beş iş günlük sürenin bitiminden önce bildirilir.
Bilgi edinme başvurusu reddedilen veya yasal süre içinde herhangi bir cevap alamayan başvuru sahibinin üç yolu bulunmaktadır. 1. Yargı yoluna başvurmak. 2. Kamu Denetçiliği Kurumuna itiraz. 3. Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kuruluna itiraz. Bu üç yoldan istenilen herhangi biri seçilebilir. Ancak belirtmek gerekir ki Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kuruluna itirazın, dava açma süresini durdurması, bilgi edinme hakkı için özel bir mekanizma olması ve daha hızlı sonuç alma imkânını taşıması bakımından ilk olarak tercih edilebilir bir yol olduğu düşünülmektedir.
3. Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kuruluna İtiraz
Bilgi edinme başvurusuyla ilgili yapılacak itirazları incelemek ve kurum ve kuruluşlar için bilgi edinme hakkının kullanılmasına ilişkin olarak kararlar vermek üzere; Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu oluşturulmuştur.
Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kuruluna itiraz, bilgi edinme başvurusunun reddinin tebliğinden veya yasal süre içinde herhangi bir cevap verilmemişse yasal sürenin bitiminden itibaren on beş gün içinde yapılmalıdır. Kurulun karar verme süresi ise otuz iş günüdür. Kurula itiraz, idarî yargıya başvurma süresini durdurmaktadır.
İtiraz dilekçesi, öncelikle raportör tarafından incelenmektedir. Raportör, itirazın kendisine verildiği tarihten itibaren beş iş günü içinde, itiraza ilişkin bir rapor hazırlayarak Kurul sunar. İtirazın usulden ve esastan incelenmesi Kurul tarafından gerçekleştirilmektedir.
Usulden incelemede;
- İtirazdan veya itiraz sonuçlanmadan önce yargı yoluna başvurulup başvurulmadığı,
- İtirazın aynı kişi tarafından, aynı maddi ve hukukî sebebe dayanılarak yapılan ikinci itiraz olup olmadığı
hususları incelenir.
İtirazdan veya itiraz sonuçlanmadan önce yargı yoluna başvurulmuşsa itiraz başvurusu işlemden kaldırılır; itiraz başvurusu, aynı kişi tarafından, aynı maddi ve hukukî sebebe dayanılarak yapılan ikinci itiraz niteliğindeyse incelenmeksizin reddedilir.
Kurul, itiraz dilekçesinde aranan şartların bulunmadığını tespit ederse, ara kararı ile bu eksiklik veya aykırılığın on beş günlük sürede giderilmesini, aksi takdirde itirazın reddedileceğini itiraz edene yazılı olarak bildirir. Öngörülen sürede belirtilen eksiklik ve aykırılık giderilmezse itirazın reddine karar verilir.
Usulden incelemede aranan şartlara sahip itiraz başvurularının esastan incelenmesine geçilir.
Kurul, bir veya birkaç üye görevlendirerek gerekli gördüğü incelemeleri yaptırabilir; belirleyeceği konularda komisyonlar ve çalışma grupları kurabilir, ayrıca gerekli gördüğü takdirde, ilgili bakanlık ile diğer kurum ve kuruluşların ve sivil toplum örgütlerinin temsilcilerini bilgi almak üzere toplantılarına katılmaya davet edebilir.
Kurum ve kuruluşlar, Kurulun istediği her türlü bilgi veya belgeyi gizli dahi olsa on beş iş günü içinde vermekle yükümlüdürler.
İnceleme sonucunda itiraz, haksız bulunursa reddedilir; haklı bulunursa, itiraz başvurusu kabul edilir. Ancak Kurul, itiraza konu bilgi ve belgeleri doğrudan erişime açmamakta; kararlarını uygulanmak üzere ilgili kurum ve kuruluşlara tebliğ etmektedir. Dolayısıyla talep konusu bilgi ve belgeler, ilgili kurum ve kuruluşlarca başvuru sahiplerine gönderilmektedir.
Başvuru sahibi tarafından Kurulun vermiş olduğu karara dayanak teşkil eden bilgi veya belgelerde herhangi bir eksiklik, sahtecilik ve benzeri bir durumu tespit edilmesi ya da esası etkileyecek yeni bir bilgi veya belgeye ulaşılması halinde yeniden Kurula başvurulabilir. Kurul, bu başvuru üzerine kararını yeniden gözden geçirebilir.
Kurul kararları, kurum ve kuruluşlar açısından bağlayıcıdır. Ancak Kurul kararlarına karşı idari yargıda dava açılabilir.
4. Bilgi Edinme Hakkının Sınırları:
Bilgi edinme hakkı kapsamında talep edilemeyecek veriler, Bilgi Edinme Hakkı Kanununda detaylı şekilde sayılmıştır. Konunun çok uzamaması adına özetle:
- Anayasanın yargı denetimi dışında kalan idarî işlemler, (ancak yargı denetimi dışında kalan idari işlemlerle ilgili başvurular yapılamazken, bu bilgi ve belgelerinden kişinin çalışma hayatını ve mesleki onurunu etkileyecek nitelikte olanlar bilgi edinme hakkı kapsamındadır),
- Devlete ve niteliği itibarıyla Devlet sırrı olan gizlilik dereceli bilgi veya belgeler,
- ülkenin ekonomik çıkarlarına zarar verecek bilgi veya belgeler,
- Sivil ve askerî istihbarat birimlerinin görev ve faaliyetlerine ilişkin bilgi veya belgeler,
- Kurum ve kuruluşlarda yürütülen idarî soruşturmalarla ilgili bilgi veya belgeler,
- Suç işlenmesine yol açacak, suçların önlenmesi ve soruşturulması ya da kovuşturulmasını tehlikeye düşürecek vesaire nitelikteki bilgi veya belgeler,
- Özel hayatın gizliliği kapsamında, açıklanması hâlinde kişinin sağlık bilgileri ile özel ve aile hayatı gibi değerlerine haksız müdahale oluşturacak bilgi veya belgeler,
- Haberleşmenin gizliliği esasını ihlâl edecek bilgi veya belgeler,
- Ticarî sır olarak nitelenen bilgi veya belgeler ile, gizli kalmak kaydıyla kişilerden sağlanan ticarî ve malî bilgiler,
- Fikir ve sanat eserlerine ilişkin olarak yapılacak bilgi edinme başvuruları,
- Kurum ve kuruluşların, sadece kendi personeli ile kurum içi uygulamalarına ilişkin düzenlemeler hakkındaki bilgi veya belgeler, faaliyetlerini yürütmek üzere, elde ettikleri görüş, bilgi notu, teklif ve tavsiye niteliğindeki bilgi veya belgeler,
- Tavsiye ve mütalaa talepleri,
- Gizliliği kaldırılmamış olan bilgi veya belgeler,
bilgi edinme hakkının kapsamı dışındadır.
Bu konulara ilişkin olarak ne bilgi edinme başvurusu ne de Bilgi Edinme ve Değerlendirme Kuruluna itiraz başvurusu yapılabileceğinin unutulmaması gerekmektedir.
Bilgi edinme başvuruları ve bilgi Edinme Değerlendirme Kuruluna itiraz usullerine ilişkin hazırlamış olduğumuz videomuzu izlemek için tıklayınız.