Sözleşme’nin Arka Planı
10 Aralık 1948’de, Birleşmiş Milletler (BM) tarafından kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ile başlayan süreç, toplumun diğer kesimlerine olduğu gibi engellilere yönelik uluslararası metinlerin de ateşleyicisi olmuştur. Bu kapsamda BM Genel Kurulu, 1971 yılında “Zeka Geriliği Olan Kişilerin Hakları Hakkında Beyanname”yi, 1975 yılında ise ‘‘Engelli Kişilerin Hakları Beyannamesi’’ni kabul etmiştir. 1982 yılında ise BM Genel Kurulu, “Engelliler için Dünya Eylem Planı”nı kabul etmiş ve 1987 yılında gerçekleştirilen Engelliler için Dünya Eylem Planı Programı’nın uygulanmasına dair ilk esaslı ve uluslararası nitelikteki gözden geçirme toplantısında engelli bireylerin insan haklarını gözeten bir uluslararası sözleşmenin geliştirilmesi tavsiye edilmiştir. Ne var ki bu öneri yeni bir sözleşmenin müzakere edilmesine giden süreci başlatmakta yeterli desteği alamamıştır. 1993 yılına gelindiğindeyse gene BM Genel Kurulu tarafından, ‘’Engelliler İçin Fırsat Eşitliği Konusunda Standart Kurallar’’ metni kabul edilmiş ve Standart Kurallar insan hakları ve engellilik konusunda temel bir belge haline gelmiştir. 2000 yılında, engellilik alanında faaliyet gösteren altı uluslararası sivil toplum kuruluşunun lideri, yaklaşık 20 bölgesel ve ulusal engelli örgütüyle birlikte “ Yeni Milenyumda Engellilerin Hakları Beijing Deklarasyonu”nu kabul ederek bütün hükümetlere bir sözleşme yapılması çağrısında bulunmuştur. 2001 yılında Meksika Hükümeti, BM Genel Kuruluna engelli bireylerin haklarını güvence altına alan bir uluslararası sözleşmeye ilişkin önerilerin ele alınması amacıyla geçici bir komite kurulmasını teklif etmiş, 2002 yılında Geçici Komite ilk oturumunu gerçekleştirmiştir. Bu doğrultuda başlatılan çalışmalar, BM Genel Kurulu’nun 30 Aralık 2006 tarihli toplantısında 21. yüzyılın ilk insan hakları sözleşmesi olan Engelli Hakları Sözleşmesi’ni oy birliğiyle kabul etmesiyle nihayete ermiştir.
Sözleşme’nin İmza ve Yürürlüğe Giriş Tarihine İlişkin Bilgiler
Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme, BM Genel Kurulu’nun 13 Aralık 2006 tarihli ve A/RES/61/106 tarihli kararıyla kabul edilmiş ve 3 Mayıs 2008 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
Sözleşmeye taraf olan ülke sayısı 182’dir. Sözleşme’ye en son taraf olan ülke ise St. Lucia (11 Haziran 2020)’dır.
Sözleşme’ye Göre Engelli Kavramının Tanımı
Sözleşme’nin amaçlarının belirtildiği 1. maddesinde ‘’Engelli kavramı diğer bireylerle eşit koşullar altında topluma tam ve etkin bir şekilde katılımlarının önünde engel teşkil eden uzun süreli fiziksel, zihinsel, düşünsel ya da algısal bozukluğu bulunan kişileri içermektedir.’’ şeklinde tanımlanmaktadır.
Sözleşme’nin Dayandığı İlkeler
Sözleşme kendi seçimlerini yapma özgürlükleri ve bağımsızlıklarını da kapsayacak şekilde, kişilerin insanlık onuru ve bireysel özerkliklerine saygı gösterilmesi; ayrımcılık yapılmaması; engellilerin topluma tam ve etkin katılımlarının sağlanması; farklılıklara saygı gösterilmesi ve engellilerin insan çeşitliliğinin ve insanlığın bir parçası olarak kabul edilmesi; fırsat eşitliği; erişilebilirlik; kadın-erkek eşitliği; engelli çocukların gelişim kapasitesine ve kendi kimliklerini koruyabilme haklarına saygı duyulması ilkelerine dayanmaktadır.
Sözleşme’ye Taraf Devletlerin Yükümlülükleri
- Engelliliğe dayalı herhangi bir ayrımcılığa izin vermeksizin tüm engellilerin insan hak ve temel özgürlüklerini eksiksiz olarak yaşama geçirilmesini sağlama ve engellilerin hak ve özgürlüklerini güçlendirme yükümlülüğü (md. 4/1),
- Sözleşme'de tanınan hakların uygulanması için gerekli tüm yasal, idari ve diğer tedbirleri alma yükümlülüğü (md. 4/1a),
- Yürürlükteki engelliler aleyhinde ayrımcılık teşkil eden yasalar, düzenlemeler, gelenekler ve uygulamaları değiştirme veya ortadan kaldırmak için gerekli olan, yasama faaliyetleri dahil uygun tüm tedbirleri alma yükümlülüğü (md. 4/1b),
- Tüm politika ve programlarda engellilerin insan haklarının korunmasını ve güçlendirilmesini dikkate alma yükümlülüğü (md. 4/1c),
- Sözleşme ile bağdaşmayan eylemler veya uygulamalardan kaçınma ve kamu kurum ve kuruluşlarının Sözleşme'ye uygun davranmalarını sağlamayı yükümlülüğü (md. 4/1d),
- Kişilerin, örgütlerin veya özel teşebbüslerin engelliliğe dayalı ayrımcı uygulamalarını engellemek için gerekli tüm uygun tedbirleri alma yükümlülüğü (md. 4/1e),
- Evrensel tasarımdan faydalanarak standartlar ve rehber ilkeler geliştirilme ve engellilerin özel ihtiyaçlarını karşılamak üzere tasarlanmış ürünler, hizmetler, ekipman ve tesislerin araştırılması, geliştirilmesi, temini ve kullanılabilirliğini sağlama veya destekleme yükümlülüğü (md. 4/1f),
- Maliyeti karşılanabilir teknolojilere öncelik vererek bilgi ve iletişim teknolojileri, hareket kolaylaştırıcı araçlar, yardımcı teknolojiler gibi engellilere yönelik yeni teknolojilerin araştırılması, geliştirilmesi, temini ve kullanılabilirliğini sağlama veya destekleme yükümlülüğü (md. 4/1g),
- Engellilere yeni teknolojiler dâhil hareket kolaylaştırıcı araçlara, yardımcı teknolojilere ve bunların beraberindeki diğer yardımcı ve destekleyici hizmetler ile tesislere ilişkin erişim bilgilerinin sağlanması yükümlülüğü (md. 4/1h),
- Engellilerle çalışan meslek sahipleri ve işyeri personeline Sözleşme'de tanınan haklara ilişkin eğitim verilmesi ve böylece bu haklarla güvence altına alınan destek ve hizmetlerin iyileştirilmesini sağlama yükümlülüğü (md. 4/1i),
- Ekonomik, sosyal ve kültürel haklarla ilgili olarak kaynakları ölçüsünde azami tedbirleri alma ve gerektiğinde uluslararası işbirliği çerçevesinde engellilerin bu haklardan tam olarak yararlanmasını aşamalı olarak sağlamak için Sözleşme'de yer alan ve uluslararası hukuka göre derhal uygulanması gereken yükümlülükleri yerine getirme yükümlülüğü (md. 4/2),
- Sözleşme'nin uygulanmasını sağlayacak yasalar ve politikalar geliştirme ve bunları yaşama geçirme ve engellilere ilişkin diğer karar alma süreçlerinde engellilere ve engelli örgütlerine sürekli danışma ve onları etkin bir şekilde sürece dâhil etme yükümlülüğü (md. 4/3),
- Eşitliği sağlamak ve ayrımcılığı ortadan kaldırmak üzere engellilere yönelik makul düzenlemelerin yapılması için gerekli tüm adımları atma yükümlülüğü (md. 5/3),
- Toplumun her kesiminde engellilere yönelik bilinci arttırma ve engellilerin hakları ve insanlık onurlarına saygı duyulmasını teşvik etme yükümlülüğü (md. 8),
- Engellilerin bağımsız yaşayabilmelerini ve yaşamın tüm alanlarına etkin katılımını sağlama ve engellilerin diğer bireylerle eşit koşullarda fiziki çevreye, ulaşıma, bilgi ve iletişim olanaklarına, tesislere ve hizmetlere erişimini sağlamak için uygun tedbirleri alma yükümlülüğü (md. 9),
- Sözleşme’nin uygulanması açısından gerekli politikaları formüle etmede ve geliştirmede yol gösterici istatistik veriler ve araştırmalar da dahil olmak üzere uygun bilgileri toplama yükümlülüğü (md. 31),
- Sözleşme’nin amaç ve yükümlülüklerinin yerine getirilmesine yönelik olarak ulusal çabaların desteklenmesi konusunda uluslararası işbirliğini teşvik etme yükümlülüğü (md. 32),
- Hükümet içinde bir veya daha fazla kilit nokta tahsis etme ve hükümet içinde farklı sektörler ve farklı düzeylerde Sözleşme’yle ilgili faaliyetlerin teşvik edilmesi için koordinasyon mekanizması kurma yükümlülüğü (md. 33/1),
- Sözleşme’yi teşvik ve temin edip düzeltmek amacıyla kendi yasal ve idari sistemlerine uygun olan ve bir veya daha fazla bağımsız mekanizmayı içeren bir yapı bulundurma veya kurma ve bu yapıyı güçlendirme ve sivil toplumun denetim sürecine tam katılımını sağlama yükümlülüğü (md. 33/2-3).
Sözleşme’de Güvence Altına Alınan Haklar
Sözleşme, Taraf Devletlere dolaylı olarak üç ayrı ödev yüklemiştir. Buna göre Taraf Devletlerin, öncelikle aşağıda sıralanan haklara saygı gösterme yükümlülüğü bulunmaktadır. İkinci olarak devletler, engellilerin Sözleşme ile güvence altına alınan haklarının üçüncü kişi ve kurumlar tarafından ihlal edilmesini önlemekle yükümlüdür. Son olarak, Taraf Devletler hakların tam olarak yerine getirilebilmesi için uygun yasal, idari, mali, adli ve diğer tedbirleri alma yükümlülüğü altınadır. Sözleşme’de güvence altına alınmış haklar ise şu şekildedir:
- Ayrımcılık yapılmaması ve eşitlik; engelli kadın ve çocuklar (md. 5, 6 ve 7),
- Erişilebilirlik (md. 9),
- Yaşama hakkı (md. 10),
- Risk durumları ve insani bakımdan acil durumlar (md. 11),
- Yasa önünde eşit tanınma (md. 12),
- Adalete erişim (md. 13),
- Kişi özgürlüğü ve güvenliği (md. 14),
- İşkence yasağı (md. 15),
- Sömürü, şiddet veya istismara maruz kalmama (md. 16),
- Bedensel ve ruhsal bütünlüğe saygı (md. 17),
- Seyahat özgürlüğü ve uyrukluk (md. 18),
- Toplum içinde yaşama (md. 19),
- Kişisel hareketlilik (md. 20),
- Düşünce ve ifade özgürlüğü (md. 21),
- Özel hayata saygı (md. 22),
- Konut ve aile hayatına saygı (md. 23),
- Eğitim hakkı (md. 24),
- Sağlık hakkı (md. 25),
- Çalışma hakkı (md. 27),
- Yeterli yaşam standardı (md. 28),
- Siyasal ve toplumsal yaşama katılım (md. 29),
- Kültürel yaşama, dinlenme, boş zaman aktiviteleri ve spor faaliyetlerine katılım (md. 30).
Sözleşme’ye Çekince Konulup Konulamayacağı
Sözleşme’nin 46. maddesine göre onay veya katılma sırasında devletler çekince koyabilmektedir. Bununla birlikte mevcut Sözleşme’nin kapsamı ve amaçlarıyla uyumlu olmayan çekinceler kabul edilememektedir. İleri sürülen çekinceler her zaman geri çekilebilmektedir.
Sözleşme’nin Denetim Organı
Sözleşme’nin uygulanışını izlemek üzere denetim organı olarak, Engelli Hakları Komitesi (The Committee on the Rights of Persons with Disabilities-CRPD) kurulmuştur. Bu bağlamda Sözleşme’nin 34 ila 39. madde aralığı, Engelli Hakları Komitesi’nin kuruluş, işleyiş ve görevlerini düzenlemektedir.
Komite üyelerinin seçiminde eşit coğrafi dağılım, farklı medeniyetlerin ve yasal sistemlerin temsil edilmesi, kadın-erkek temsilinin dengeli olması ve engelli uzmanların katılımı hususlarını dikkate alınarak Taraf Devletler tarafından vatandaşları arasından seçilecek ancak Taraf Devleti temsil etmeyen, ahlaki değerleri yüksek, Sözleşme’nin içerdiği alanlarla ilgili başarıları ve deneyimleri kabul gören kişiler arasından seçilen 12 uzmandan oluşmaktadır. 60 onay veya katılımdan sonra, Komite'nin üye sayısı altı kişi arttırılarak azami üye sayısı olan 18’e ulaştırılacaktır.
Komite üyelerinin görev süresi 4 yıldır. Üyeler, sadece bir dönem daha tekrar seçilebilirler. Ancak, ilk seçimlerde seçilen altı üyenin dönemi iki yıl sonunda biter. Bu altı üye, ilk seçimlerin hemen ardından oturum başkanı tarafından kura yöntemiyle belirlenir. Komite üyelerinden biri ölüm, istifa ya da başka herhangi bir nedenle süresi dolmadan görevinden ayrılırsa, temsil ettiği Taraf Devlet, bu Maddenin ilgili hükümlerinde aranan nitelik ve yeterliliklere sahip bir başka uzmanı atar. Yeni üye kalan süreyi tamamlar.
Sözleşme’ye Dayalı Denetim Usulleri
- Periyodik Raporlar
Her Taraf Devlet, Sözleşme’nin gereklerinin yerine getirilmesi için alınan önlemeler ve kaydedilen gelişmeler hakkında Komiteye düzenli raporlar sunmakla yükümlüdür. Devletler, Sözleşme’yi kabul ettikten sonraki iki yıl içinde ve daha sonra her dört yılda bir rapor vermelidir. Komiteye ilk kapsamlı raporunu sunan bir Taraf Devletin müteakip raporlarının eski bilgileri içermesine gerek yoktur. Taraf Devletler komiteye rapor hazırlarken, açık ve şeffaf bir yöntem izlemelidir. Komite, her raporu inceler ve uygun gördüğü takdirde öneri ve genel tavsiyelerde bulunur ve bunları ilgili Taraf Devlete iletir.
Türkiye, rapor yoluyla denetim usulünde Taraf Devlet raporunu 3 Ağustos 2015 tarihinde sunmuştur. Komite ise Türkiye’ye ilişkin gözlemlerini 1 Ekim 2019 tarihinde yayımladığı rapor ile bildirmiştir.
- Bireysel Başvuru
Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol, Komite’nin Sözleşme'de güvence altına alınan haklarının ihlal edildiği iddiasında olan birey veya birey gruplarının Engelli Hakları Komitesi'ne başvuruda bulunması olanağını öngörmüştür.
- Soruşturma Usulü
Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol, Engelli Hakları Komitesi'ne Sözleşme'nin ağır veya sistematik ihlaline dair güvenilir bilgiye sahip olması durumunda soruşturma yapma yetkisi tanımıştır.
Türkiye Açısından Sözleşmenin Durumu: Türkiye’nin Yaptığı Beyan ve Koyduğu Çekinceler
Türkiye, Sözleşme'yi 30 Mart 2007 tarihinde imzalayarak Sözleşme’nin ilk imzacı devletlerinden biri olmuştur. Sözleşme’nin onaylanması 3 Aralık 2008 tarih ve 5825 sayılı Kanunla uygun bulunmuştur. Sözleşme’nin onayına ilişkin 27 Mayıs 2009 tarih ve 2009/15137 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ve resmi Türkçe çeviri, 14 Temmuz 2009 tarih ve 27288 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Onay belgeleri 28 Eylül 2009 tarihinde Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği’ne tevdi edilmiş ve Sözleşme Türkiye bakımından, 28 Ekim 2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Türkiye'nin Sözleşme'ye ilişkin bir çekince veya beyanı söz konusu değildir.
Türkiye, Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol’ü 28 Eylül 2009 tarihinde imzalamıştır. Protokol’ün onaylanması 3 Aralık 2014 tarih ve 6574 sayılı Kanunla uygun bulunmuştur. Protokol’ün onayına ilişkin 26 Ocak 2015 tarih ve 2015/7230 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ve resmi Türkçe çeviri, 10 Şubat 2015 tarih ve 29263 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
Türkiye, Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokolü’nü onaylarken bir beyanda bulunmuştur. Türkiye, Protokol’ün onaylamasının, hukuken geçerliliği bulunmayan "Kıbrıs Cumhuriyeti” nin anılan Protokole taraf olan Güney Kıbrıs Rum Yönetimi tarafından temsil edildiği iddiasının herhangi bir biçimde kabulü anlamına gelmeyeceğini ve Türkiye'ye sözde Kıbrıs Cumhuriyeti ile işbu Protokol kapsamında herhangi bir temasta bulunma yükümlülüğü getirmeyeceğini beyan etmiştir.
Sözleşmeye ilişkin hazırlamış olduğumuz videomuzu izlemek için tıklayınız.